خصائص امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (کتاب)
کتاب «خصائص أمیرالمؤمنین علی بن أبی‌طالب رضی‌الله‌عنه»، تألیف احمد بن شعیب نسائی (م، ۳۰۳ ق)، گواهى تاریخى بر عظمت شخصیت على بن ابى‌طالب علیه‌السلام است. نویسنده که خود از مشاهیر علماى اهل سنت است، در این کتاب به خصائص اهل‌بیت علیهم‌السلام، به ویژه امیرالمؤمنین علیه‌السلام اذعان کرده و روایات متعددى را از اهل سنت درباره ویژگى‌هاى آن حضرت نقل نموده است.
انگیزه تألیف
ابوبکر مامونى مى‌گوید: از نسائى در مورد علت نگارش این کتاب پرسیدم، در جواب گفت: وقتى وارد دمشق شدم، مردم را نسبت به «على» خیلى منحرف دیدم، از این رو تصمیم گرفتم که کتاب خصائص را تصنیف کنم تا این که خداوند آنها را هدایت کند.
محتوای کتاب
کتاب حاضر مشتمل بر شصت و سه فصل است که برخى از عناوین آنها بدین شرح می باشد:
- ذکر خصائص أمیرالمؤمنین علی بن أبی‌طالب، و ذکر صلاته قبل الناس و أنه أول من صلى من الناس.
- ذکر اختلاف الناقلین لهذا الخبر عن شعبة.
- ذکر عبادة علی رضی‌اللّه‌عنه.
- ذکر منزلة علی رضی‌اللّه‌عنه من اللّه عز و جل.
- ذکر خبر عمران بن حصین فی ذلک.
- ذکر خبر الحسن بن علی.
- ذکر قول النبی صلى‌اللّه‌علیه‌و‌سلم فی علی: «أن اللّه جل ثناؤه لا یخزیه أبدا».
- ذکر قول النبی صلى‌اللّه‌علیه‌و‌سلم لعلی: «أنه مغفور له».
- ذکر الاختلاف على أبی إسحاق فی هذا الحدیث.
- ذکر قول النبی صلى‌اللّه‌علیه‌و‌سلم: «قد امتحن اللّه قلب علی للإیمان».
- ذکر قول النبی صلى‌اللّه‌علیه‌و‌سلم لعلی: «إن اللّه سیهدی قلبک و یثبت لسانک».
- ذکر الأخبار المأثورة بأن فاطمة بنت رسول اللّه صلى‌اللّه‌علیه‌و‌سلم سیدة نساء هذه الأمة.
- ذکر الأخبار المأثورة بأن فاطمة بضعة من رسول اللّه صلى‌اللّه‌علیه‌و‌سلم.
- ذکر اختلاف ألفاظ الناقلین لهذا الخبر.
- ذکر ما خصّ به علی بن أبی‌طالب من الحسن و الحسین ابنی رسول اللّه صلى‌اللّه‌علیه‌و‌سلم و ریحانتیه من الدنیا و أنهما سیدا شباب أهل الجنة إلا عیسى بن مریم و یحیى بن زکریا علیه‌السلام.
- ذکر قول النبی صلى‌اللّه‌علیه‌و‌سلم: «الحسن و الحسین ابنای».
- ذکر الأثار المأثورة بأن الحسن و الحسین سیدا شباب أهل الجنة.
- ذکر قول النبی صلى‌اللّه‌علیه‌و‌سلم: «الحسن و الحسین ریحانتی من هذه الدنیا».
نسائى کتابش را با پیشگامى حضرت على علیه‌السّلام در اسلام آغاز مى‌کند و سپس به ذکر ده‌ها حدیث درباره ویژگى‌هاى امام على(ع) همانند حدیث ثقلین، طیر مشوی، منزلت، کساء، غدیر، رأیت، سد ابواب و... مى‌پردازد، آن گاه با ذکر احادیثى در منقبت حضرت فاطمه سلام اللَّه علیها بحث را ادامه مى‌دهد. سپس به شمه‌اى کوتاه از احادیث درباره امام حسن(ع) و امام حسین(ع) اشاره مى‌کند و در پایان عنان سخن را به نبردهاى امام على علیه‌السّلام مى‌برد که در آن از پیش‌گویى‌هاى رسول خدا(ص) درباره حقانیت امام على(ع)، و سرکشى، انحراف و خروج از دین دشمنان على علیه‌السّلام (قاسطین و ناکثین و مارقین) پرده فکنده است.
ویژگی‌های کتاب
کتاب «خصائص» که جملگى احادیث آن با سند نقل شده‌اند، در نزد حدیث پژوهان و رجال‌شناسان مقامى ارجمند دارد: ابن حجر عسقلانى، که از استوانه‌هاى حدیث‌شناس اهل سنت است، درباره این کتاب مى‌گوید: «نسائى در میان صحابه پیامبر (ص) تنها به جست و جوى احادیثى که درباره مناقب على[ع] است، پرداخت. وى احادیثى بسیار را که بیش‌تر آنها با سندهاى خوب و قابل قبولند، در این کتاب گرد آورد».
همو در کتاب مشهور خود، یعنى «فتح البارى بشرح صحیح البخارى» در این زمینه چنین مى‌نویسد: «کتاب خصائص شامل‌ترین کتاب حدیثى در مناقب على[ع] است که با سندهاى خوب توسط نسائى نگاشته شده است».
در واقع این کتاب گوشه‌اى از حقیقتى را نشان مى‌دهد که حدیث‌شناسان بزرگ اهل سنت؛ مانند احمد بن حنبل، اسماعیل قاضى و ابوعلى نیشابورى بر آن معترفند، مبنى بر این که «در حق هیچ کدام از اصحاب پیامبر خدا(ص) به اندازه امام على [ع]، فضائل و مناقب، با سندهاى خوب نقل نشده است».
افزون بر آن در اعتبار کتاب خصائص همین بس که دانشمندان بزرگ در پیشوایى نسائى در شناخت احادیث و رجال، هم داستانند و عده‌اى همچون دارقطنى مى‌گوید: «هیچ کس را بر نسائى مقدم نمى‌دارم». و حدیث پژوه اهل سنت یعنى ابوعلى نیشابورى مى‌گوید: «وى بدون شک و تردید، در حدیث‌شناسى پیشواست» و ذهبى مى‌نویسد: «نسائى در شناخت احادیث و رجال از مسلم [صاحب صحیح مسلم] و ابوداود [صاحب سنن] و ترمذى [صاحب سنن] ماهرتر است». البته همه این ستایش‌ها به این معنا نیست که نسائى از خطا مصون باشد و راه براى نقد احادیثى که نقل کرده بسته شود.
به هر حال به نظر مى‌رسد، کتاب «خصائص» آینه‌اى شفاف براى نگریستن به چهره نسائى است. در این کتاب دیدگاه‌هاى نسائى (که در عناوین روایات آمده)، تسلط او به احادیث و ذوق تحسین برانگیزش در طبقه‌بندى احادیث به خوبى نمایان است.
شایان ذکر است که نسائى نه تنها درباره امام على(ع) کتاب «خصائص» را نگاشته، بلکه کتابى دیگر به نام «مسند على بن ابى‌طالب» را نیز به رشته تحریر درآورده است.
نسخه‌شناسى
کتاب «خصائص» نسائى حدود ۱۲ نسخه خطى در کتابخانه‌هاى کشورهاى گوناگون دارد و تاکنون ۹ بار در هندوستان، مصر، نجف، بیروت و ایران به چاپ رسیده است. این کتاب در سال ۱۳۱۱ق. با نام «حقائق لدنى در تشریح دقائق خصائص علوى»، به دست سید ابوالقاسم رضوى لاهورى، به زبان فارسى ترجمه شد و در لاهور به چاپ رسید. در سال ۱۸۹۲م. نیز این کتاب به زبان هندى و پس از آن به زبان اردو ترجمه و در پاکستان و رامپور منتشر شده است.
کتاب خصائص تاکنون توسط چند نفر تحقیق شده است: جدیدترین تحقیق آن، با بهره‌گیرى از نسخه‌هاى متعدد به دست محقق دانشمند، محمد کاظم محمودى صورت پذیرفته است. این کتاب را مجمع احیاء الثقافة الاسلامیة در سال ۱۴۱۹ق. چاپ و در قم منتشر کرده است.
همچنین این کتاب با تحقیق الدانى بن منیر آل زهوى، در سال ۱۴۲۴ق ۲۰۳م، توسط انتشارات المکتبه العصریه، بیروت منتشر شده است. این نسخه در برنامه موجود است.
نسخه حاضر در برنامه با تحقیق و پژوهش آقاى سید جعفر الحسینى در قطع وزیرى با جلد شومیز در ۲۸۰ صفحه براى بار نخست در سال ۱۴۱۹ق توسط انتشارات دارالثقلین، قم منتشر شده است. همچنین آقاى فتح‌الله نجارزادگان از فضلاى حوزه علمیه قم این کتاب را به فارسى ترجمه نموده که در برنامه حاضر موجود است.
منابع
- یدالله حاجى زاده؛ احمدبن على بن شعیب نسائى؛ سایت پژوهشکده باقر العلوم علیه السلام.
- کارل بروکلمان؛ تاریخ الادب العربى، ج۳، ص ۱۹۶.
- مقدمه محقق کتاب آقاى سید جعفر حسینى.
- سایت علمى فرهنگى تاجیکان.
- مقدمه فتح‌الله نجارزادگان بر ترجمه فارسى کتاب.